W prywatnym liście do Rady czytamy:

Do dwóch poradni językowych zwróciłem się z następującym pytaniem: Jeśli dobrze rozumiem to, co pisze o orzeczeniu „Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN”, zdanie „Mama lub tata pójdą do kina” jest poprawne. Jednak mnie wydaje się ono niepoprawne, bo przecież do kina pójdzie tylko jedno z nich, więc orzeczenie powinno być w liczbie pojedynczej. Czy mam rację? Odpowiedzi obu poradni są zgodne co do tego, że poprawne jest zarówno zdanie „Mama lub tata pójdą do kina”, jak i „Mama lub tata pójdzie do kina”, różnią się natomiast w kwestii poprawności zdania „Poszła mama lub tata”. Jedna poradnia twierdzi, że gdyby orzeczenie znajdowało się przed podmiotem, powinno występować w liczbie pojedynczej w rodzaju zgodnym z rodzajem sąsiedniego rzeczownika: „Poszła mama lub tata”; druga – zdanie „Poszła do kina mama lub tata” uznaje za niepoprawne. Jak jest naprawdę?.

Do wątpliwości korespondenta tak oto odniósł się przewodniczący Rady, prof. Andrzej Markowski:

Bardzo trudno jest odpowiedzieć na pytanie: „jak jest naprawdę”, jeśli chodzi o kwestie językowe. Już wolę odpowiadać na pytanie o to, czy określona konstrukcja językowa jest poprawna, czy nie, albo która z dwóch konstrukcji jest poprawniejsza.

Jeśli chodzi o poprawność zdań z podmiotem szeregowym, którego człony są połączone spójnikiem rozłącznym (albo, lub), to, oczywiście, właściwie odczytał Pan wskazówki w haśle z NSPP. Można tylko powiedzieć, że o ile przy orzeczeniu w czasie teraźniejszym lub przyszłym można mówić, iż liczba pojedyncza jest sensowniejsza, bo zgodna z semantyką zdania, czyli że nie zwraca uwagi (jest neutralne) zdanie: Mama lub tata jedzie samochodem i Mama lub tata pojedzie samochodem (choć zdanie: Mama lub tata pojadą samochodem nie jest błędne), o tyle przy orzeczeniu w czasie przeszłym wpadamy w pułapkę rodzaju gramatycznego. Sformułowanie: Mama lub tata pojechał samochodem w zasadzie nie odnosi orzeczenia do mamy; Mama lub tata pojechała jest, oczywiście, niepoprawne. W tym wypadku neutralne jest więc sformułowanie: Mama lub tata pojechali samochodem, albo – przy odwróconym szyku podmiotu i orzeczenia: Pojechali samochodem mama lub tata. Sformułowanie z orzeczeniem w liczbie pojedynczej w tym drugim wypadku nie wydaje mi się szczęśliwe ze względu na (jednak) naruszenie związku rodzaju gramatycznego między podmiotem jako całością a orzeczeniem. Czyli: Poszła do kina mama lub tata – jest według mnie gorsze niż Poszli do kina mama lub tata.

Wszystkie powyższe rozważania są nieco teoretyczne, gdyż – jak Pan dobrze wie – w praktyce należy przeformułować zdanie tak, by uniknąć takich trudności, jak opisana powyżej.

2003 r.