Wydawnictwo UMCS zwróciło się do Rady o ekspertyzę dotyczącą chronologii zapisu nazwiska Zamoyski/Zamojski przez y. Rada zwróciła się z prośbą o przygotowanie opinii u historyka języka, dr Izabeli Winiarskiej:

Nazwisko Zamojski należy do nazwisk odmiejscowych, utworzonych formantem –ski od podstawy, którą tworzy nazwa miejscowa Zamoście lub Zamość. Początkowo brzmiało ono Zamośćski i funkcjonowało jako tzw. deskrypcja odmiejscowa, która z czasem przekształciła się w nazwisko zwyczajowe. Nazwisko to wystąpiło już w źródłach staropolskich (powstałych przed końcem XV w.), udokumentowane zostało w tomie 6 „Słownika staropolskich nazw osobowych” pod red. W. Taszyckiego, t. I–VI, Wrocław 1965-1983 (SSNO). W materiałach będących podstawą SSNO pojawiło się kilka artykulacyjno-graficznych jego wariantów: Zamośćski, Zamosc(s)ki, Zamoski, Zamojski, o czym świadczą następujące zapisy: Zamoschczsky (1437), Zamoscky (1441), Zamosczsky (1448).

Dokumentacja filologiczna dowodzi, że interesująca nas odmianka Zamojski wystąpiła już w okresie staropolskim, ma w SSNO jedno poświadczenie z pisownią y – Zamoyski – Presente Nicolao Zamoyski Tharnoviensis prepositio 1426… (SSNO, t. 6). Ponadto w „Suplemencie” do tego słownika (SSNO, t. VII, „Suplement”, red. M. Malec, Wrocław 1984–1987) pojawił się jeden zapis przez j, mianowicie – …Mathiam Zamojski 1584 (1471). Pierwsza data wskazuje, że cytat zaczerpnięty został z herbarza B. Paprockiego (1584), a odnosi się do zapisu z 1471 r.

Powstanie wariantu nazwiska Zamojski ma podłoże artykulacyjne. W wielu wyrazach, w których występuje skupienie kilku spółgłosek miękkich, dochodzi do tzw. rozsunięcia artykulacyjnego, w wyniku czego przed grupą spółgłoskową pojawia się głoska [j]. Proces ten, jako wynik dążenia do uproszczenia wymowy, dokonał się również w nazwisku Zamośćski → Zamojski. Podobne zjawisko obserwujemy także w dzisiejszej wymowie liczebnika sześćset jako (szejset).

Wtórna postać brzmieniowa Zamojski – tj. z wyodrębnioną głoską j – utrwaliła się w okresie średnio- i nowopolskim. W tekstach drukowanych z XVI, XVII i poł. XVIII w. pojawia się kilka postaci graficznych: Zamoyski, Zamoiski i z rzadka – Zamojski. W polskojęzycznych tekstach drukowanych z okresu średnio- i nowopolskiego najczęstsza jest postać – Zamoyski, pozostałe postaci graficzne – Zamoiski, Zamojski – są rzadsze. Kilka wariantów pisowni wynika z innych niż dzisiaj, nie do końca ustabilizowanych konwencji graficznych dotyczących oddawania na piśmie głoski j. W wielu drukarniach przyjęto zasadę oddawania tej głoski literą i w pozycji przed samogłoską oraz literą y w pozycji wygłosowej oraz przed spółgłoską. Zgodnie z tą regułą na karcie tytułowej „Zbioru praw sądowych na mocy konstytucyi roku 1776 przez I.W. Andrzeia Zamoyskiego” – głoska j ma dwojaki zapis. Natomiast kilka stron dalej autor podpisał się Andrzey Zamoyski. Zapis Zamoyski – a więc przez y (bo [j] występuje tu przed spółgłoską) – zdecydowanie przeważa w XVII- i XVIII-wiecznych źródłach drukowanych, jego przewaga wiąże się z opisanym powyżej zwyczajem oznaczania głoski j. Należy pamiętać, że istnieją także odstępstwa od tej zasady graficznej, gdyż reguły pisowni miały charakter zwyczajowy, a nie normatywny (tj. nie były bezwyjątkowo przestrzegane). Najrzadsze w okresie średniopolskim zapisy Zamojski tłumaczy się tym, że pojawiająca się w ówczesnych drukach litera j nie miała jeszcze ustabilizowanej funkcji. Upowszechnienie się grafemu j jako znaku głoski [j], bez względu na jej pozycję w wyrazie, nastąpiło na przełomie XVIII i XIX w. (dokonało się nie bez pewnych oporów środowiska konserwatywnego).

W pisowni nazwiska rodowego Zamoyski daje się zaobserwować tendencja do zachowania dawniejszej (tradycyjnej) postaci graficznej także po upowszechnieniu się litery j. Część osób noszących to nazwisko „przyjęła” nowszą jego postać graficzną Zamojski. Opracowany przez K. Rymuta „Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych”, t. 10, Kraków 1994 w pełni potwierdza wariantywność graficzną nazwiska. Obecnie nazwisko Zamoyski nosi 66 osób, natomiast Zamojski – 2481 osób. Dlatego współcześnie obie postaci graficzne należy uznać za poprawne.

Proces kształtowania się polskich nazwisk był długotrwały, obejmuje okres od XIII do XIX w., przepisy prawne objęły nazwiska dopiero pod koniec XIX w. Regulacje prawne wielokrotnie zmieniano w XX w. Obserwowane w średniopolskich tekstach drukowanych warianty graficzne nazwiska Zamojski wynikają też z odmiennego statusu prawnego nazwisk dawniej i współcześnie. Współcześnie nazwisko ma stałą formę, której nie można samowolnie zmieniać. Dawniej nazwiska nie były objęte szczegółowymi przepisami prawa cywilnego dotyczącymi ich pisowni.

Podsumowując, należy podkreślić, że dokumentacja filologiczna nazwiska Zamojski wskazuje, że już w okresie staropolskim (do początków XVI w.) wystąpiło ono w kilku wariantach fonetycznych. Pisownia poświadcza zarówno pierwotną formę (przed pojawieniem się j), jak i wtórną postać z j. Brak jednolitego zapisu formy brzmieniowej Zamojski w okresie średniopolskim (czyli w okresie od początku XVI do ósmego dziesięciolecia XVIII w.) ma związek z ówczesnymi zwyczajami graficznymi, wynika z różnych sposobów oddawania tej głoski w rękopisach oraz źródłach drukowanych (pisanych po polsku i po łacinie).

Przy publikacji tekstów źródłowych należy postępować zgodnie z przyjętymi powszechnie zasadami edycji tekstów dawnych. Dotychczas ich podstawą były „Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych”, opracowana przez Instytut Historyczny PAU (1955), oraz „Zasady wydawania tekstów staropolskich”, wydane przez IBL (1955). W zależności od typu opracowania i jego przeznaczenia można uwzględnić wszystkie odmianki nazwiska (np. w opracowaniach historycznojęzykowych) lub ujednolicić pisownię tego nazwiska, z odpowiednią adnotacją we wstępie opracowania dotyczącą przyjętych przez redakcję zasad.

2002 r.