Nauczyciele jednego z gimnazjów mieli wątpliwości, które wyrazili następująco:

[…] czy możemy posługiwać się nazwą rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy rzeczownika w liczbie mnogiej? Czy należy sprowadzać każdy rzeczownik w liczbie mnogiej do liczby pojedynczej i określać je rodzajami: męski, żeński i nijaki?

Odpowiedział przewodniczący Rady, prof. Andrzej Markowski:

Tradycyjnie wyróżniano w gramatykach polskich trzy rodzaje gramatyczne rzeczowników; kierowano się przy tym formą ich zakończenia, ogólnymi wzorcami odmiany, a po części także znaczeniem. Jeżeli jednak przyjmiemy, że: „Podstawową funkcją kategorii rodzaju jest funkcja składniowa, polegająca na sygnalizowaniu za pomocą składni zgody związków syntaktycznych istniejących wewnątrz wypowiedzenia”, to „kryterium to pozwala na wyróżnienie w jęz. pol. co najmniej pięciu klas rodzajowych rzeczownika: 1. rzeczowniki męskoosobowe, 2. męskożywotne, 3. męskonieżywotne, 4. nijakie, 5. żeńskie”. Oba te cytaty pochodzą z hasła „rodzaj gramatyczny” z „Encyklopedii języka polskiego”, wyd. 3, Wrocław- Warszawa-Kraków 1999, s. 321–322. Tę samą myśl wyraziłem w „Szkolnym słowniku terminów i pojęć gramatycznych” (Warszawa 1996, WSiP), w artykule rodzaj gramatyczny: „sposób gramatyczny pozwalający (za pomocą odpowiednich końcówek) na dopasowanie do siebie w wypowiedzeniu form wyrazów, co umożliwia rozpoznawanie związków składniowych. Dzięki temu wiadomo, że właśnie te dwa, a nie inne słowa są ze sobą powiązane gramatycznie w danym zdaniu. […] Rzeczownik w polszczyźnie może mieć jeden z następujących rodzajów gramatycznych: męskoosobowy, męskożywotny, męskonieżywotny, żeński lub nijaki” (s. 98–99). Do tego trzeba dodać, że te podziały dotyczą rzeczowników w liczbie pojedynczej. Ze względu na odrębność form i sposoby łączenia rzeczowników w liczbie mnogiej z przymiotnikami i czasownikami można wyróżnić tylko dwie formy rodzajowe rzeczowników: męskoosobowe i niemęskoosobowe. W cytowanym wyżej „Szkolnym słowniku…” ująłem to tak: „W liczbie mnogiej rzeczowniki męskoosobowe wymagają od swoich określeń i od czasowników form męskoosobowych, a rzeczowniki pozostałych czterech rodzajów – form niemęskoosobowych, np. mali chłopcy stali – małe misie, małe domki, małe baryłki stały, małe przyjęcia odbywały się. Różnica miedzy tymi dwoma rodzajami form (tzn. męskoosobowymi i niemęskoosobowymi) dotyczy tylko mianownika i biernika liczby mnogiej” (s. 100). Można więc, dokonując pewnego skrótu myślowego, powiedzieć, że w liczbie mnogiej rzeczowniki dzielą się na męskoosobowe i niemęskoosobowe albo że mają rodzaj męskoosobowy lub niemęskoosobowy. Podsumujmy te rozważania o rodzaju gramatycznym rzeczowników.

O zdecydowanej większości polskich rzeczowników można powiedzieć, że mają jeden, określony rodzaj gramatyczny: poznaje się go po zakończeniu rzeczownika w mianowniku liczby pojedynczej, a także po formach niektórych przypadków. Przyjmuje się, że w liczbie pojedynczej mamy następujące rodzaje gramatyczne rzeczowników:

1) męski − mają go rzeczowniki zakończone na spółgłoskę (robotnik, słoń, dom) oraz niektóre zakończone na -a lub -o (poeta, wujcio). W obrębie rodzaju męskiego wyróżnia się:

• rodzaj męskoosobowy; wyrazy tego rodzaju mają biernik liczby pojedynczej i biernik liczby mnogiej taki sam jak dopełniacz: ten nowy robotnik – nie ma nowego robotnika – widzę nowego robotnika; ci nowi robotnicy – nie ma nowych robotników – widzę nowych robotników;
• rodzaj męskożywotny (niekiedy zwany męskozwierzęcym); wyrazy tego rodzaju mają w liczbie pojedynczej biernik taki sam jak dopełniacz, a w liczbie mnogiej taki sam jak mianownik: ten młody słoń – nie ma młodego słonia – widzę młodego słonia; te młode słonie – widzę młode słonie;
• rodzaj męskonieżywotny; wyrazy tego rodzaju mają w liczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej biernik taki sam jak mianownik: ten wysoki dom – widzę wysoki dom; te wysokie domy – widzę wysokie domy;

2) żeński − mają go na ogół rzeczowniki zakończone na samogłoskę -a lub -i (gazeta, gospodyni) i niektóre zakończone na spółgłoskę (miłość, brew);

3) nijaki − mają go rzeczowniki zakończone na -o, -e, -ę (okno, pole, kurczę).

W liczbie mnogiej ze względu na sposób odmieniania i łączenia się z innymi wyrazami wyróżnia się tylko dwa rodzaje gramatyczne:

1) męskoosobowy − mają go te rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej są rodzaju męskoosobowego, a w mianowniku łączą się z zaimkiem w formie ci (ci nowi robotnicy, ci znani poeci); forma ich biernika jest taka sama jak forma dopełniacza (Nie ma tych nowych robotników, tych znanych poetów – Widzę tych nowych robotników, tych znanych poetów);

2) niemęskoosobowy − mają go wszystkie pozostałe rzeczowniki: słonie, domy, gazety, gospodynie, miłości, brwi, okna, pola, kurczęta; łączą się one w mianowniku z zaimkiem w formie te, a forma ich biernika jest taka sama jak forma mianownika (To są te słonie, domy, gazety, gospodynie, miłości, brwi, okna, pola, kurczęta – Widzę te słonie, domy, gazety, gospodynie, miłości, brwi, okna, pola, kurczęta).

Tak więc rzetelny opis gramatyczny jest nieco bardziej skomplikowany niż tradycyjny opis szkolny tego problemu. Jeśli można radzić, to proszę uczyć, że rodzaje męski, żeński i nijaki odnoszą się do rzeczowników w liczbie pojedynczej, a męskoosobowy i niemęskoosobowy – do rzeczowników w liczbie mnogiej. Można zresztą powiedzieć to oględniej: że w liczbie mnogiej rzeczowniki przybierają albo formę męskoosobową, albo niemęskoosobową. Niestety, żeby dzieci wiedziały, które to rzeczowniki przybierają formę męskoosobową w liczbie mnogiej, trzeba im jeszcze dodatkowo wprowadzić podział rzeczowników rodzaju męskiego na te trzy podtypy („podrodzaje”), które scharakteryzowałem powyżej, i powiedzieć, że formę męskoosobową mają w liczbie mnogiej te rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej są rodzaju męskoosobowego (a wszystkie inne przyjmują formę niemęskoosobową).

2002 r.