Liturgia jako jeden z najważniejszych obszarów użycia języka religijnego stała się przed­mio­tem refleksji językoznawczej, literaturoznawczej, teologicznej i religioznawczej pod­czas mię­dzy­narodowej i międzywyznaniowej konferencji naukowej, która odbyła się w dniach 17–19 wrześ­nia 2009 r. w Krzeszowicach k. Krakowa. Organizatorzy konferencji (Komisja Języka Re­li­gijnego Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN, Wydział Po­lo­nis­ty­ki Uniwersytetu Ja­giel­lońskiego, Instytut Liturgiczny Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II oraz Katedra Teo­lo­gii Liturgii Wydziału Teologicznego UKSW) nie tylko pozyskali zna­czącą liczbę refe­ren­tów (28), lecz przewidzieli w programie również obszerne bloki dys­ku­syj­ne, co za­o­wo­co­wa­ło nie­zwykle żywą wymianą myśli i spostrzeżeń. Szczególną rangę i jed­no­cześ­nie bardzo kon­kret­ny wymiar praktyczny nadała konferencji obecność ks. bpa Stefana Cichego, prze­wodni­czącego Komisji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sa­kra­men­tów Konferencji Epis­ko­pa­tu Pol­ski, oraz ks. Bogusława Nadolskiego TChr, konsultora Komisji i autora licznych pu­bli­ka­cji z zakresu liturgii i liturgiki. Do zadań Komisji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sa­kra­men­tów należy m.in. koordynowanie prac nad nową, aktualnie przy­go­to­wy­wa­ną, edycją prze­kła­du Mszału rzymskiego na język polski oraz zatwierdzenie ostatecznego jej kształtu.

Większość wygłoszonych podczas konferencji referatów dotyczyła języka liturgii w Kościele ka­tolickim. W referacie Pojęcie i natura liturgii Anna Pleskaczewska (UKSW) przedstawiła trzy de­finicje liturgii: pierwszą z encykliki Mediator Dei Piusa XII, drugą z konstytucji o li­tur­gii świętej Sacrosanctum Concilium (KL7) uchwalonej przez Sobór Watykański II, trzecią z Ka­techizmu Kościoła katolickiego (KKK 1069). Omawiając naturę liturgii, referentka pod­kreś­li­ła jej wymiar ana­ba­tyczny (zstępujący) i katabatyczny (wstępujący) oraz bezpośrednie od­niesienie do rzeczywistości bosko-ludzkiej. Na za­kończenie A. Ples­ka­czew­ska wykazała róż­nice między liturgią a nabożeństwem.

Szeroki kontekst historyczny (m.in. nawiązanie do czasów sprzed latynizacji liturgii, a nas­tęp­nie do „polityki” językowej w Kościołach wschodnich i protestanckich) posłużył Ka­zi­mie­rzowi Matwiejukowi (UKSW) jako tło do rozważań na temat Wprowadzanie języka pol­skiego do liturgii. W Koś­ciele Rzymskokatolickim – jak podkreślił referent – języki na­ro­do­we we­szły ostatecznie do liturgii na mocy soborowej konstytucji Sacrosanctum Con­ci­li­um, której pos­ta­no­wienia wprowadziła do prak­tyki duszpasterskiej instrukcja Tres adhinc annos (4.05.1967). Niewtajemniczonego słu­cha­cza zaskoczyć mógł fakt, iż prze­tłu­ma­czenie wszyst­kich ksiąg liturgicznych na język pol­ski zajęło 30 lat (1972–2002).

Przybliżając uczestnikom konferencji Zasady tłumaczenia tekstów liturgicznych, Ja­cek No­wak (UKSW) odwołał się do definicji przekładu O. Wojtasiewicza, według której „przek­ład jest od­powiednikiem oryginału, oryginał i przekład są równorzędne”. Polemizując z po­wyż­szą de­fi­nicją, prelegent zwrócił uwagę na zagadnienie nieprzetłumaczalności (uwa­run­ko­wanej m.in. róż­nicami natury morfologicznej i leksykalnej) oraz związanej z nią inkulturacji. Następ­nie J. No­wak skomentował aktualnie obowiązujące zasady tłumaczenia tekstów li­tur­gicz­nych w Kościele Rzyms­kokatolickim, które określa instrukcja Liturgiam authenticam, wy­da­na przez Kongregację ds. Kul­tu Bo­żego i Dyscypliny Sakramentów 28 marca 2001 r.

W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: Czy język w liturgii to język zrozumiały i komu­ni­ka­tywny? (temat opatrzony podtytułem Próba językoznawczej diagnozy) Beata Drabik (UJ) podała przyczyny jego niezrozumiałości: brak dostosowania do sytuacji komunikacyjnej, nie­do­bór mechanizmów spójnościowych, pozorna dialogiczność. Na kon­kret­nych przy­kła­dach re­fe­rentka wyjaśniła, dlaczego określone konstrukcje są pro­ble­ma­tycz­ne w odbiorze.

Oceniając Kształt językowo-stylistyczny nowej edycji Mszału rzymskiego na przy­kła­dzie wy­bra­nych tekstów, Renata Przybylska (UJ) posłużyła się następującymi kryteriami: 1) po­praw­ności językowej; 2) piękna; 3) komunikatywności; 4) przystosowania tekstów li­tur­gicz­nych do funkcjonowania w formie mówionej. Analiza pokazała, że w tekstach zapro­po­no­wa­nych do nowej edycji zdarzają się usterki stylistyczne i błędy leksykalne. Autorka zaape­lo­wa­ła, aby podczas prac nad nowym przekładem unikać pochopnych parafraz i połączeń wy­ra­zo­wych wywołujących niepożądane ko­no­tacje, aby przestrzegać zasad eufonii i testować ko­mu­nikatywność powstającego tekstu.

Referat pt. Modernizacja tekstów liturgicznych z per­spek­ty­wy war­sztatu językowego au­tora wprowadzanych zmian Jadwiga Ko­walikowa (UJ) rozpoczęła od przedstawienia cha­rak­terystycznych cech tekstów liturgicznych. Następnie autorka zgłębiła m.in. 1) komu­ni­ka­cyj­no-pragmatyczne przesłanki modernizacji; 2) relacje, w jakie wchodzi nowa wersja prze­kła­du z wer­sją wcześniejszą oraz z prymarnym tekstem źródłowym; 3) ograniczenia i moż­li­woś­ci, przed któ­rymi staje modernizator.

Mówiąc O niektórych właściwościach językowych modlitw liturgicznych, Agnieszka Sie­radz­ka-Mruk (UJ) skoncentrowała się na jednej z cech stylu liturgicznego, którą jest niez­wyk­le częste występowanie konstrukcji analitycznych. Autorka podała wielorakie przy­czy­ny uży­cia takich konstrukcji oraz omówiła pozytywne i negatywne konsekwencje ich znacz­nej frek­wencji.

Wystąpienie Artura Czesaka (UJ) zatytułowane Niejasność i tajemnica – refleksje nad frag­mentami nowego „Mszału rzymskiego” było głosem wskazującym na konieczność współ­pracy tłumaczy (zazwyczaj teologów znających języki klasyczne, lecz niebędących fi­lo­lo­ga­mi) i językoznawców (specjalistów kompetentnych w kwestiach dotyczących współ­czes­nej pol­szczyzny – docelowego języka przekładu). Szacunek dla religijnej wagi tekstów nie powi­nien – zdaniem autora – wykluczać rzetelnej i krytycznej dyskusji nad ich formą. Nie­dos­ko­na­łości warsztatu translatorskiego i wynikające stąd niejasności przekładu należy eliminować, a nie usprawiedliwiać, posługując się zabiegiem „mistycyzacji”.

Związki frazeologiczne w księgach liturgicznych (przeważnie biblizmy) były przed­mio­tem refleksji Jana Rusieckiego (UKSW). Prelegent zastanawiał się m.in., czy istnieją fra­ze­o­lo­gizmy wywodzące się wprost z języka liturgii (liturgizmy) i na ile przenikają one do języka po­tocznego.

O komunikatywności języka modlitwy powszechnej mówił Witold Ostafiński (UPJPII). Re­ferent dokonał oceny przykładowych wezwań modlitewnych, zwracając szcze­gól­ną uwagę na te fragmenty, które dla ogółu wiernych mogą okazać się zbyt trudne w odbiorze (ogól­ni­ko­we, banalne, patetyczne, odrealnione sformułowania, tautologie, zawiła struktura składniowa etc.).

Różne propozycje rozwiązań leksykalnych rozważał Andrzej Draguła (USz) w re­fe­ra­cie Przy­pomnienie, wspomnienie, pamiątka. O języku anamnezy liturgicznej. Refleksje do­ty­czą­ce trafności poszczególnych określeń poprzedziło ukazanie skomplikowanych relacji cza­so­wych zachodzących podczas liturgii oraz uwypuklenie sensu literackiego i liturgicznego ana­mnezy (opowiadanie o wydarzeniach z przeszłości i uobecnianie wspominanych wy­da­rzeń).

Analizując Symboliczny wymiar podstawowych doświadczeń ludzkich w języku pre­fac­ji mszal­nych, Sławomir Płusa (IT, Radom) zestawił te zwroty i konstrukcje językowe, które po­ma­ga­ją, i te, które utrudniają słuchaczowi zaistnienie ze swoją sytuacją życiową w kon­tek­ście mo­dlit­wy oraz nawiązanie relacji z rzeczywistością nadprzyrodzoną. Referent podkreślił, iż język re­ligijny, który chce dawać szansę uczestnictwa w sacrum, powinien być językiem sym­bo­licz­nym.

Emocjonalnie niełatwym tematem Choroba i śmierć w liturgicznych obrzędach sakra­men­tu namaszczenia chorych zajął się Andrzej Kominek (UH-P, Kielce). Autor zwrócił uwa­gę na roz­różnienie między duszpasterstwem chorych (tzn. chorych nieznajdujących się w bez­pośred­nim niebezpieczeństwie śmierci i osób w podeszłym wieku) oraz duszpasterstwem umie­ra­jących (tzn. chorych w bezpośrednim niebezpieczeństwie śmierci i konających). W swej ana­li­zie A. Kominek porównał obrzędy przeznaczone dla wymienionych grup osób przez pryz­mat ról semantycznych: pacjensa, agensa i działań, jakie są przypisywane w liturgii różnym ro­dzajom agensa (ziemskiego i nadprzyrodzonego).

Jan Kamieniecki (UWr) zbadał Język tekstów wprowadzających do obrzędów sakra­men­tów i pogrzebu w liturgii katolickiej. Najwięcej miejsca prelegent poświęcił kwestiom leksy­kal­nym (postulując zrozumiałość i adekwatność słownictwa) oraz relacjom nadawczo-od­bior­czym w analizowanych wprowadzeniach. Zdaniem J. Kamienieckiego teksty od­czy­ty­wa­ne bądź wygłaszane na początku rytuału zakładają adresata przygotowanego do ich pra­wi­dło­wego odbioru, co jednak nie zawsze ma miejsce.

Na przykładach zaczerpniętych z tradycji katolickiej, prawosławnej i protestanckiej Zbig­niew Pasek (AGH) pokazał m.in., kiedy wypowiedzi performatywne są fortunne (a kiedy nie) oraz na czym polega różnica między „nadużyciem” i „niewypałem” w zachowaniach ry­tu­al­nych. Sedno referatu zatytułowanego Chrześcijańskie sakramenty w ujęciu teorii ak­tów mowy, czyli Bóg jako perlokucja zawiera się w spostrzeżeniu autora, że Bóg po­ja­wia­ją­cy się w świadomości osoby wierzącej jest wynikiem działania słów.

Uwagi o kształcie językowym komentarza liturgicznego to temat wystąpienia Ka­ta­rzy­ny Czar­neckiej (UAM). Referentka dokonała przeglądu literatury dotyczącej pisania komen­ta­rzy liturgicznych (dokumenty Kościoła, publikacje książkowe, internetowe, periodyki), ana­li­zu­jąc, czy i ile miejsca poświęcono w nich zagadnieniom kształtu językowego. Dostrzeżone nie­dostatki (np. pomijanie specyfiki tekstu wtórnie mówionego, niedostrzeganie zakłóceń pro­stoty stylistycznej) uzasadniają – według K. Czarneckiej – potrzebę opracowania sto­sow­ne­go poradnika.

W pierwszej części referatu Liturgia i mistyka jako pojęcia należące do tego samego kręgu semantyczno-lek­sy­kal­nego Izabela Rutkowska (UZ) ukazała obydwa pojęcia w pew­nej opozycji wzglę­dem siebie: liturgia zakłada czynne uczestnictwo, wspólnotę i udział zmys­łów, z kolei mis­tyka to niejako zatrzymanie, doświadczenie indywidualne i zamknięcie zmys­łów. Nie­mniej jednak – kontynuowała autorka – źródłem chrześcijańskiej mistyki jest właś­nie li­tur­gia. Stąd dla wielu mistyków, jak na przykład Grzegorza z Nazjanzu, liturgia jest akcją mis­tycz­ną, oł­tarz – stołem mistycznym, a chleb – chlebem mistycznym.

Anna Różyło (WSH-P) wygłosiła referat Znaczenie wiary w tekstach liturgicznych a pro­fi­le wiary w „Katechizmie Kościoła katolickiego”. Prelegentka wykazała, że użycia słowa wia­ra w Mszale rzymskim i Katechizmie nie są tożsame. Katechizm odnotowuje zna­cz­nie więcej użyć (741 : 8), a zarazem więcej aspektów znaczenia i wykładników lek­sy­kal­nych danej cechy.

W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: Jak się mówi o Bogu i do Boga w mod­lit­wach eu­cha­rystycznych w mszach z udziałem dzieci? Danuta Krzyżyk i Helena Sy­no­wiec (UŚ) prze­ana­lizowały utrwalony w tekstach tych modlitw obraz Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świę­tego. Autorki zwróciły uwagę m.in. na formuliczność i ekspresywność w warst­wie lek­sy­kalnej i składniowej oraz na stopień dostosowania języka do możliwości per­cep­cyj­nych dzie­ci. Prezentacja wyników badań ankietowych pokazała, w jaki sposób mło­dzi od­bior­cy od­czy­tują treści zawarte w modlitwach eucharystycznych.

Nieco prowokacyjnie sformułował tytuł swojego wystąpienia Marek Lis (UO): Czy dzie­więć to trzy? O przekładzie liczebników w lekcjonarzach. Na przykładzie przypowieści o ro­bot­nikach przychodzących do pracy w winnicy (Mt 20, 1–16) prelegent wykazał różnice mię­dzy współczesnym i dawnym sposobem rachuby czasu oraz wynikające stąd irytacje współ­czesnego odbiorcy tekstu. Powołując się na innojęzyczne lekcjonarze mszalne (m.in. sło­wac­ki, francuski i włoski), M. Lis postulował, aby w tłumaczeniu polskim – w trosce o słuchacza – zas­tosować zasadę ekwiwalencji dynamicznej, a nie imitacji formalnej. Zdaniem autora na pier­wszy plan (tj. przed tradycję) należy wysunąć komunikatywność tekstu.

Prze­ciwko nadmiernemu hołdowaniu kryterium komunikatywności opowiedziała się Ka­ri­na Jarzyńska (UJ), która przybliżyła zebranym Projekt polskiego języka liturgicznego za­war­ty w pracach ks. Józefa Sadzika i Czesława Miłosza. Według autorów projektu język liturgii po­winien m.in. zachować swą odrębność wobec rejestru «niskiego», sięgać do bogatych za­so­bów lek­sy­kal­nych polszczyzny (w tym archaizmów – ze względu na ich funkcjonalność), pielęgnować for­muły funkcjonujące dotąd w tradycji oraz wyróżniać się rytmicznością, pros­totą i zwięzłością.

Na podstawie relacji interpersonalnych zachodzących podczas Mszy św. w wymiarze wer­ty­kal­nym i horyzontalnym Henryk Sławiński (UPJPII) omówił wybrane Sytuacje ko­mu­ni­ka­cyj­ne w liturgii i ich językowy wyraz. Autor m.in. podkreślił potrzebę spójności prze­ka­zy­wa­nych ko­mu­ni­katów (werbalnych i niewerbalnych), wyjaśnił istotę komunikacji ob­rzę­do­wej oraz po­dał teologiczne uzasadnienie dla podstawowych zachowań liturgicznych.

W kontekście aktualnie prowadzonych prac nad nowym wydaniem Mszału Kościoła Rzym­sko­ka­tolickiego referaty dotyczące języka ksiąg liturgicznych innych wyznań zyskały szczególny walor poznawczy. Przemysław Nowakowski (UPJPII) naszkicował Problem reformy języka liturgii bizan­tyj­sko-słowiańskiej na Lokalnym Soborze Prawosławnej Cerkwi Rosyjskiej w Moskwie (1917–1918 r.). Prelegent omówił argumenty zwolenników i przeciwników przetłumaczenia tekstów liturgicznych z języka cerkiewno-słowiańskiego na język rosyjski (i u­kra­iń­ski) oraz szcze­gó­łowo przed­stawił losy reformy.

Sposób tłumaczenia terminów kluczowych dla teologii i duchowości bizantyjskiej w po­rów­naniu z ich wersjami czeskimi i słowackimi to temat, który podjął Walerian Bugel (Uni­wer­sytet Ołomuniecki). Na podstawie wybranych publikacji prawosławnych i unickich autor zwró­cił zwrócił uwagę słuchaczy m.in. na nieprecyzyjne rozróżnienia terminologiczne do­ko­na­ne przez tłumaczy w tekstach czeskim i słowackim.

W wystąpieniu zatytułowanym Od „Agendy gdańskiej” (1637) do „Śpiewnika ewan­ge­lic­kie­go” (2002) – polszczyzna dawnych i współczesnych ksiąg liturgicznych polskich ewan­ge­li­ków Izabela Winiarska-Górska (UW) szczegółowo porównała m.in. XVII-wieczną For­mę usługowania Wieczerzą Pańską i współczesne Nabożeństwo z sakramentem Wieczerzy Pań­skiej. Przedmiotem refleksji autorka uczyniła nie tylko właściwości językowe, sty­lis­tycz­ne i tekstologiczne publikacji wymienionych w tytule referatu, lecz także stosunek współ­czesnych wydawców/autorów do reformatorskich tradycji piśmienniczych.

W kręgu tradycji protestanckiej pozostała również Iwona Pałucka-Czerniak (UZ), ana­li­zu­jąc Językowy i gatunkowy kształt modlitwy powszechnej w Kościele Ewangelicko-Augs­bur­skim na materiale wybranych ksiąg liturgicznych (tzn. Agendy Kościoła Ewan­ge­lic­ko-Augsburskiego z ro­ku 1955 oraz agendy prywatnej ks. Manfreda Uglorza Przed oł­ta­rzem Pań­skim z roku 1996). Autorka przedstawiła zróżnicowanie gatunkowe modlitwy pow­szech­nej (prosfoneza, ekte­nia, litania), a następnie szczegółowo omówiła elementy kom­po­zy­cyjne prosfonezy, kon­sty­tutywne dla tego gatunku. Na zakończenie I. Pałucka-Czerniak za­pre­zen­to­wa­ła wyniki ana­li­zy ilościowo-jakościowej leksyki występującej w agendach.

Wychodząc od założeń teologii feministycznej, Aleksander Gomola (UJ) w referacie Na­bo­żeństwa tylko dla kobiet? Propozycje liturgiczne Women-Church pokazał m.in., w jaki spo­sób terminy chrześcijańskie mogą zostać zawłaszczone dla celów pewnej ideologii. Za R.R. Ruether prelegent podał przykłady liturgii funkcjonujących w tym Kościele (np. dla ofiary prze­mocy, dla ofiary gwałtu, po dokonaniu aborcji, z okazji rozwodu).

Zamykające konferencję wystąpienie Joanny Pietrzak-Thébault (UKSW) zaty­tu­ło­wa­ne Język liturgiczny a język standardowy – analiza porównawcza polskiej i francuskiej prak­tyki liturgicznej było próbą spojrzenia na liturgiczną polszczyznę przez pryzmat roz­wią­zań przyjętych w języku francuskim: tu język liturgii plasuje się pomiędzy odmianą mówioną i pi­saną języka ogólnego, które w odczuciu osób władających tym językiem są od siebie bar­dzo odległe. Francuski język liturgiczny nosi wprawdzie cechy języka pisanego, pod wzglę­dem składniowym i leksykalnym jest jednak nadspodziewanie prosty i zrozumiały.

Wygłoszone na krzeszowickiej konferencji referaty nie tylko dostarczyły słuchaczom kon­kretnych informacji o rozmaitych aspektach języka używanego w liturgii, nie tylko pro­wo­kowały do dyskusji prowadzonych z wielkim zaangażowaniem, lecz jednocześnie wska­zy­wa­ły na te zastosowania języka religijnego, którym w badaniach teolingwistycznych nie poś­wię­cono jak dotąd wystarczająco dużo uwagi. Jednym z wyzwań, które w bliższej lub dalszej przy­szłości z pewnością podejmie Komisja Języka Religijnego, będzie zbadanie języka na­bo­żeństw i pieśni kościelnych.

Marta Dalgiewicz
Elżbieta Kucharska-Dreiß